“Is schaken veel rekenen?” werd mij gevraagd door een geïnteresseerde dame. Want ze had dammen geprobeerd en dat vele rekenen was maar knap lastig. Tja, wat moet je daar op antwoorden? Natuurlijk wordt er gerekend. Maar het goede nieuws voor haar is dat schakers rekenen zoveel mogelijk proberen te vermijden. Een beginner rekent bijna alles uit wat los en vast zit. Een ervaren speler rekent alleen uit wat nodig is. Hoe doen ervaren schakers dat?

Uit het hoofd leren

Dat wordt veel gezegd bij openingen: “Ik heb die variant bekeken maar ik kon mij niet herinneren wat er na ook al weer kwam.”. Daar ligt ook meteen het probleem. Als je alleen maar zetjes uit het hoofd hoefde te leren dan zou iedereen de opening kunnen overleven door zetjes te stampen. Nu zijn er natuurlijk wel mensen met een fotografisch geheugen maar zodra er wordt afgeweken dat hebben ze een probleem. Het gaat bij schaken niet alleen om zetjes te onthouden maar vooral om de verbanden te zien. Een opening is eigenlijk een klein verhaal. Driehonderd losse woorden is heel lastig te onthouden. Maar een verhaal van driehonderd woorden kunnen de meeste mensen vrij aardig navertellen.

Miniplannetjes

Verhalen bestaan uit zinnen. Bij schaken heb je miniplannetjes. Een aantal zetten die een doel hebben.

In deze stelling, uit de Benoni opening, heeft zwart een aantal miniplannetjes. 1) Zwart wil drukken op pion e4 dus Te8 is een logische zet. 2) De zwarte loper op g7 kan druk uitoefenen op de a1-h8 diagonaal. Zwart wil dus graag b5-b4 spelen meestal voorbereidt door a6. 3) Zwart heeft wat ruimte tekort dus wil zwart graag een licht stuk, paard of loper, ruilen zodat de stukken elkaar niet in de weg lopen. Dit kan via veld e5, Pb8-d7-e5 of met Lg4xf3/e2.

Zwart rekent dus niet alle mogelijke zetten uit maar probeert deze miniplannetjes uit te voeren. Zwart rekent wel uit of het tactisch mogelijk is om de plannen te realiseren. Maar alle andere, niet relevante, zetten worden overgeslagen.

Het groter geheel

Wit staat een pion voor maar een menselijke schaker ziet vrijwel meteen dat het remise is. De witte koning heeft geen doorgang om bij de zwarte pionnen te komen. De witte loper heeft hetzelfde probleem: er zijn geen witte diagonalen om aan de andere kant te komen. Zelfs als zwart niet zou zetten en wit dertig legale zetten achter elkaar zou mogen doen dan is het nog steeds remise. Een computerprogramma heeft zeer veel moeite met deze stelling. De schaakengine denkt dat wit straal gewonnen staat. Zelfs na 15 minuten rekenen. Het duurt meer dan een uur voordat het doorheeft dat het compleet gelijk is.

Regels toepassen

Regel 1: De witte koning moet de toren blijven dekken/verdedigen.

Regel 2: Als je de rechthoek (of het vierkant), waarin de zwarte koning is opgesloten, kleiner kan maken doe dat als eerste maar zorg dat er minimaal twee overblijven om pat te voorkomen.

1. Td5 Kc7

Regel 3: Als het niet kleiner kan dan doe je een koningszet naar de zwarte koning toe bij voorkeur vanuit het midden.

2. Kd4 Kc6

Regel 2 kan niet dus regel 3.
3. Kc4 Kb6

Regel 2
4. Tc5 Kb7

Regel 3
5. Kb5 Ka7

Regel 2
6. Tc6 Kb7

Regel 3.
7. Kc5 Ka7

Regel 2.
8. Tb6 Ka8

Regel 3.
9. Kc6 Ka7

Regel 3.
10. Kc7 Ka8

En nu zwart in de hoek staat is het eindelijk tijd voor mat:
11. Ta6#

Wit heeft alleen maar regels toegepast. Rekenen was niet nodig.

Rekenen is een wezenlijk onderdeel van het schaken. Maar schaken is, voor mensen, veel meer dan alleen dat.