Hij was de eerste wereldkampioen. Wilhelm Steinitz (14 mei 1836-2 augustus 1900) versloeg in 1886 in de eerste tweekamp om de mondiale titel Johann Zukertort, maar een dikke honderd jaar later is hij nog altijd springlevend, Tenminste, zijn ideeën. Artur Jussupow ging daar dinsdagavond diep op in tijdens zijn clinic in de speelzaal van Caïssa-Eenhoorn.

Aan het begin van de avond heeft Caïssa-Eenhoorn dubbel hoog bezoek. Want naast Artur Jussupow is ook Ben Tap naar De Kreek gekomen. De sportwethouder van Hoorn lost een belofte in om kennis te maken met het bestuur. Voorzitter Fred Avis en penningmeester Arend Stapel brengen hem op de hoogte van het wel – dat voornamelijk – en wee van Caïssa-Eenhoorn. Ben is verrast door het aantal leden; hij had minder schakers verwacht. Voorts wordt de politicus bijgepraat over de clinic en krijgt hij te horen dat Artur Jussupow een grote meneer is in de internationale schaakwereld. Een gemoedelijk onderonsje tussen de twee gasten blijft niet uit.

Voor de vierde keer is de Duitse grootmeester en vermaarde schaaktrainer ingegaan op een uitnodiging van onze club. Op de vrijdagen 20 april 2007, 16 mei 2008 en 6 maart 2009 was hij te gast bij HSV De Eenhoorn en waren, in cultureel centrum De Huesmolen, voornamelijk de spelers van het eerste en tweede bondsteam zeer geïnteresseerde aanwezigen.

In 2009 zorgde hij nog voor veel hilariteit door de zwarte koning per ongeluk van het demonstratiebord te stoten. Daaronder stond een waterkan en de koning viel precies door de opening van de kan – die nauwelijks groter was dan het platte schaakstuk – in het water. Artur Jussupow lag dubbel, de zaal eveneens, en gaf als commentaar dat dit het beste was waarop wit, die verloren stond, kon hopen.

Het zwartgele demonstratiebord blijft ditmaal opgevouwen op een tafel achterin de theaterzaal liggen. De in het Zuid-Duitse Weissenhorn wonende schaaktopper heeft zijn eigen laptop meegenomen en zit aan tafel, op het podium van de theaterzaal. Achter hem verschijnen verlichte diagramstellingen op de witte muur.

De belangstelling voor de clinic is groot. Fred Avis, voorzitter van Caïssa-Eenhoorn, heet ruim vijftig bezoekers welkom; veel clubgenoten, eenvijfde komt van buiten. Artur Jussupow wordt met applaus ontvangen. ,,It’s my pleasure to be in Hoorn again’’, zegt hij, zoals hij de hele avond in het Engels aan het woord is. Hij hoopt op interactie met het publiek. Onderbreken mag, vragen stellen eveneens. Daar zal overigens weinig gebruik van worden gemaakt. Talloze keren is het doodstil in de volle theaterzaal, als de grootmeester een kritieke stelling uitlegt.

‘Verdedigen’ is het thema. Een belangrijk aspect van het schaakspel, gecompliceerd ook. Aan de hand van vijf klassieke partijen illustreert hij vijf principes. Klassieke partijen, omdat de ideeën daarin beter te begrijpen zijn. ,,Het moderne schaken is meer computergestuurd’’, zal hij later verklaren.

De eerste is Tsjigorin + Ponce – Steinitz + De los Reyes Gavilán. In januari en februari 1889 is in Havana de Russische topper de eerste uitdager van een wereldkampioen. In de Cubaanse hoofdstad gaat de tweekamp over maximaal twintig partijen. Wilhelm Steinitz neemt een 10-6 voorsprong en prolongeert met remise zijn titel. Omdat er is afgesproken dat er ook twintig partijen zullen worden gespeeld, zijn de resterende drie ‘met consultatie’. Michail Tsjigorin schaakt samen met rechter Alberto Ponce, voorzitter van El Club de Ajedrez de la Habana, en zijn opponent vormt een duo met dr Antonio de los Reyes Gavilán. Beide amateurs zijn lid van de Schaakclub Havana en fungeren tijdens de tweekamp als secondant/arbiter.

Het eerste principe is: de eigen rokadestelling pas verzwakken, als het niet anders kan. Artur Jussupow laat de stelling na 26 zetten zien en vraagt aan het Hoornse publiek wat wit moet spelen.

Er wordt h3 gesuggereerd. ,,Daar hoopte ik precies op’’, lacht de schaaktrainer en laat meteen zien dat die zet verliesgevend is. Zwart dreigt … g4 en de voorgestelde zet lost dat probleem niet op.

De tweede stelling komt uit de partij Csaba Horváth – Wolfgang Uhlmann, in de zomer van 1988 in Debrecen (Hongarije) gespeeld tijdens het Gedeon Barcza-herdenkingstoernooi. Beide spelers worden met zes punten in elf ronden gedeeld vierde, op twee punten van winnaar Vasil Ivantsjoek. Het principe is: economisch verdedigen. Gebruik zo veel stukken als nodig is, dus niet te veel. Wit dreigt na 30. Tg3 met zijn dame op e7 gevaarlijk binnen te vallen. ,,Een koning kan ook zichzelf verdedigen’’, laat Artur Jussupow met het antwoord 30. … Kf7 zien. Eén zet later geeft de witspeler op.

 

Het principe ‘tegenaanval’ als verdedigingswijze komt in de partij Szymon Winawer – Emanuel Lasker (Neurenberg 1896, het toernooi wordt door Lasker gewonnen) aan bod. Naast de diagramstelling, na 35. Df3, is een analyse van Max Euwe te lezen. Artur Jussupow: ,,Euwe schrijft dat Lasker Steinitz’ principe van economisch verdedigen als eerste gebruikt. Ik vind vooral de damezetten van zwart prachtig. Zo actief mogelijk, daar houd ik van. Er zijn voldoende verdedigers, Lasker heeft vertrouwen in zijn stelling en gaat vervolgens in de contra attaque.’’

Niemand in de zaal verwacht 36. … c6. Even later verdubbelt Lasker zijn torens op de a-lijn om daarna hetzelfde te doen op de f-lijn. ,,Zoveel harmonie tussen verdediging en aanval.’’

 

Michail Tsjigorin en Wilhelm Steinitz komen weer terug in de vierde stelling, hun elfde partij van de WK-tweekamp in 1892. Startpunt is de stelling na 14. Tfd1. Er is weer een doodse stilte, als de ruim vijftig schaakliefhebbers de stelling tot zich door laten dringen. Artur Jussupow: ,,In de praktijk is het soms moeilijk een bepaalde beslissing te nemen. In de analyse is het gemakkelijker. Zwart speelt … Pb7, maar waarom geen … Pxb3? Het paard lijkt daar niet veel te doen. Maar Tsjigorin gaat tegen een van de vijf principes in: hij ruilt een actief stuk. Waarom deed hij dat? Omdat Tsjigorin een concreet plan had en de waarheid in het schaken vaak concreet is.’’

De wereldberoemde Duitse schaaktrainer vertelt over een grap van ene Moisejev (er zijn diverse schakers met die achternaam) die zegt: ,,Ik ben geweldig uit de opening gekomen. In het middenspel heb ik mijn tegenstander overspeeld. Maar na een vreemde zet van hem moest ik opgeven.’’ En Artur Jussupow wijst weer naar Steinitz’ paardzet. Het stuk is een belangrijk verdediger van de achtergebleven pion op d6, waardoor zwart na een tijdelijk pionoffer op de koningsvleugel kan aanvallen. Tsjigorin mist nu zijn actieve zwartveldige loper. ,,Zijn idee was niet verkeerd en het plan was waarschijnlijk tegen iedere andere speler gelukt, maar niet tegen Steinitz. Niet tegen de wereldkampioen.’’

 

Het vijfde principe is dat verdedigen en aanvallen in overleg moeten zijn en dat ze niet als twee aparte onderdelen van het schaken kunnen worden gezien. Daarvoor ‘reist’ Artur Jussupow naar New York, waar in 1894 Wilhelm Steinitz in tien ronden 8½ punt verzamelde, onder anderen dankzij een zwartoverwinning tegen Harry Nelson Pillsbury. Het leverde de laatste toernooizege op in de carrière van de wereldkampioen. Bij de stelling na 14. … Tc8: ,,Bij grote spelers ontbreekt soms op een bepaald moment de coördinatie tussen de stukken, maar aan het einde klopt alles.’’ De Amerikaan heeft op dat moment actiever spel. Na een tijdelijk pionoffer en een afruil zijn de rollen omgedraaid. Er is ‘overleg’ tussen verdediging en aanval en Steinitz kan na dameruil zijn d-pion laten promoveren.

 

Aan het einde van de avond klinkt geen ‘We want more’, maar Artur Jussupow krijgt wel een verdiend applaus. Als een echte artiest heeft hij nog een toegift in petto, weer een strijd tussen Harry Pillsbury en Wilhelm Steinitz. De Amerikaanse schaker is uitgenodigd voor een supervierkamp in Sint Petersburg, rond de jaarwisseling 1895-1896. Emanuel Lasker en Michail Tsjigorin zijn ook van de partij. De vier toppers spelen zesmaal tegen elkaar; Lasker wint (11½), voor Steinitz (9½), Pillsbury (8) en Tsjigorin (7). Artur Jussupow wijst op het gevarieerde spel van Wilhelm Steinitz die op weg naar het eindspel eerst zijn pionnen op de damevleugel inzet en daarna zijn h-pion gebruikt om de witte pionnenstructuur te kraken. Met elk een paard en een pion eindigt de partij overigens in remise.

 

De Duitse grootmeester gaat aan het slot nog even in op het kandidatentoernooi in Moskou, met Anish Giri als een van de acht deelnemers. Hij rekent Fabiano Caruana en Sergej Karjakin tot de favorieten, maar verwacht vooral veel van Levon Aronjan. Over de Nederlandse kampioen: ,,Uiteraard is hij een heel goede schaker, zoals ze in Moskou allemaal fantastische spelers zijn. Anish Giri heeft een enorme vooruitgang geboekt, maar ik zie hem niet als winnaar. Dit soort toernooien moet je ook kunnen winnen en daarin mist hij nog iets. Misschien lukt het wel, als hij wat ouder is.’’

De clinic duurt, inclusief de pauze, drie uur. Over het thema ‘verdedigen’ kan Artur Jussupow wel avonden vol praten, vertelt hij. In De Kreek gebeurt dat aan de hand van veel partijen van Wilhelm Steinitz. ,,In de periode voor Steinitz werd vooral aanvallend gespeeld. Steinitz was in de schaakgeschiedenis de eerste goede verdediger.’’