De Belgische zakenkrant De Tijd heeft er veel aandacht aan besteed, de Koninklijke Nederlandse Schaakbond op zijn website, het Noordhollands Dagblad paginagroot. Op de Frankfurter Buchmesse was de nodige belangstelling voor de Engelse wereldrechten, Australische boekwinkels maken er reclame voor. ‘De schaakrevolutie’ van Peter Doggers zie je niet zo snel over het hoofd.

‘Hoe een eeuwenoud bordspel populairder werd dan ooit’ is de ondertitel van het boek, dat ten tijde van de 45^e Schaakolympiade is verschenen. Het evenement kan ook het wereldkampioenschap voor landen worden genoemd en werd medio september in Boedapest gehouden, precies een eeuw na de eerste, niet officiële, editie in Parijs. Niet eerder in de historie namen zoveel teams deel. Er zijn zo’n tweehonderd landen in de wereld en op het algemene toernooi speelden 188 en op de vrouwenolympiade 169 ploegen.

‘De schaakrevolutie’ is een boek over achtergronden, ontwikkelingen en de rol, de waarde en de betekenis van schaken in de internationale samenleving. Niets over theorie, eindspelstudie, analyses; je zou het een revolutionair schaakboek kunnen noemen. Een foto van de topvoetballers Lionel Messi en Cristiano Ronaldo die op een bruin geruite koffer van Louis Vuitton schaken trok op de social media een dikke tachtig miljoen belangstellenden. De Netflix-miniserie ‘The queen’s gambit’ werd door tientallen miljoenen mensen gevolgd en stond in 63 landen op de eerste plaats van de kijkcijfershitlijst. De verkoop van schaakspellen steeg meer dan duizend procent en Chess.com telt inmiddels miljoenen leden.

Op een prettig leesbare wijze wandelt de Caïssa-Eenhoorn-speler en schaakjournalist op de eerste pagina’s door de schaakgeschiedenis. Ik heb veel boeken over schaakhistorie, maar dat Benjamin Franklin – in 1776 een van de opstellers van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring – over schaken heeft geschreven (‘The morales of chess’) wist ik niet. Maar dat gold ook voor Philidor, die in het Parijse Café de la Régence een van zijn boeken signeerde voor de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in Frankrijk.

Er zijn veel combinaties met betrekking tot de schaaksport: schaken en politiek, schaken en kunst, schaken en schrijvers, schaken en schilders, schaken en muziek, schaken en theater, schaken en films, schaken en reclame, schaken en onderzoek. László en Klára Polgár trouwden in 1967 en besloten om hun toekomstige kinderen thuis les te geven, waarbij schaken een voorname rol speelde. Precies een kwart eeuw later zei de vader tegen de Washington Post: ,,Een genie wordt niet geboren, maar opgeleid en getraind.’’ Het Hongaarse echtpaar kreeg drie kinderen. Aan de jongste, Judit, werd in dat jaar de grootmeestertitel verleend. Zsófia mocht zich in 1990 internationaal meester noemen, Zsuzsa werd eveneens grootmeester, in 1991.

Het Polgár-verhaal is de aanloop naar een hoofdstuk over de explosieve stijging van wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot schaken. In de periode 1970-2007 vermeldt Google Scholar 1785 artikelen met schaken in de titel, in de jaren erna 3400. Wiskundigen, taalkundigen, filosofen, psychologen, voor hun onderzoeken hebben ze allemaal de schaaksport gebruikt. Peter Doggers wisselt zijn research op dat terrein af met anekdotes. Zo vroeg een verslaggever eens aan José Raúl Capablanca, nadat hij een partij tegen Charles Jaffe uit New York had verloren: ,,Hoe ver kijkt u vooruit?’’ De Cubaanse wereldtopper antwoordde: ,,Ongeveer tien zetten.’’ Jaffes antwoord op dezelfde vraag: ,,Slechts één zet.’’ De verbaasde verslaggever: ,,Hoe kan een speler die maar één zet vooruit kan zien een andere speler verslaan die zo diep kan graven?’’ Waarop de Amerikaan reageerde: ,,Ik kijk één zet vooruit, maar altijd de beste zet.’’

Op zaterdag 14 september j.l. zat Peter Doggers in de studio van NPO Radio 1 om in het Omroep MAX-programma 'Nieuwsweekend' over zijn boek te praten. Op de voorgrond de presentatoren Pieter van der Wielen (links) en Mieke van der Weij.

Zelf heb ik ‘De voordelen van schaken’ – vanaf pagina 106 – met veel plezier gelezen. De Spaanse schaakliefhebber Leontxo García, ruim veertig jaar schaakjournalist, vindt al zijn hele leven dat schaakonderwijs op scholen goed is voor kinderen. Op 11 februari 2015 werd door het parlement besloten om schaken als educatief hulpmiddel in het lesprogramma aan te bevelen. ,,Ik was geneigd om het Vaticaan te bellen om een wonder te melden’’, vertelde García. ,,Want in Spanje is het een mirakel om alle partijen het ergens over eens te krijgen en dat gebeurde die dag.’’ Grappig is dat in Engeland, waar schaken als officiële sport niet wordt erkend (de Engelse bridgebond verloor in 2017 daarover een rechtszaak bij het Hof van Justitie van de Europese Unie), in de zomer van 2023 de schaakbond bijna één miljoen pond kreeg om schaken op scholen te promoten en honderd schaaktafels in openbare parken te plaatsen. Uit een Deens onderzoek uit 2017 bleek dat kinderen die op school schaakles kregen beter presteerden met wiskunde en ook dat het schaken een positief effect had op kinderen die niet gelukkig waren op school of zich verveelden. Een stichting onder leiding van Judit Polgár heeft ‘Schaakpaleis’ ontwikkeld, dat sinds 2013 deel uitmaakt van het lesprogramma op Hongaarse basisscholen. Het gaat niet zo zeer om kinderen te leren schaken, maar om via de schaaksport kinderen alles te leren wat ze op school moeten weten.

De tweede helft van ‘De schaakrevolutie’ gaat over moderne ontwikkelingen en gebeurtenissen, waarin de computer en internet centraal staan. De schaakcomputer Deep Blue versloeg in 1997 wereldkampioen Garri Kasparov, aan het Nederlands schaakkampioenschap van 2000 deed een computer mee. Tegenwoordig zijn engines zo sterk dat de kwaliteit van de grootmeestervoorbereiding uitzonderlijk hoog is. Grootmeester Erwin l’Ami, woonachtig in Woerden en een van de secondanten van Veselin Topalov tijdens de WK-finale van 2010: ,,Begin jaren 2000 waren schaakcomputers tactisch in orde, maar positioneel waren ze nog niet geweldig. Dit betekende dat het menselijke deel van het werk veel belangrijker was en daarom was analyseren toen ook veel interessanter. Het is nu minder leuk geworden, omdat de eigen inbreng steeds minder wordt.’’

Het boek van Peter heeft drie delen: schaken als cultureel fenomeen, de impact van AI (hoe de computer het spel veranderde) en de online revolutie (hoe het internet het spel veranderde). Op internet kunnen veel toppartijen live worden gevolgd, tevens die in de Nederlandse clubcompetitie. En je kunt zelf spelen, tegen bijvoorbeeld een schaakliefhebber van de andere kant van de wereld. Onze clubgenoot beschrijft de opkomst van de Internet Chess Club en van een overnachting van de twintiger Hikaru Nakamura – de huidige mondiale nummer 2 – bij hem thuis in Amsterdam, die vele tienduizenden internetpartijen heeft gespeeld. De Amerikaan had een aansluitende vlucht gemist en sliep op de bank bij Peter. Toen hij wakker werd en uit zijn slaapzak stapte, bemerkte de Hoornse Amsterdammer dat zijn logé zijn kleren nog aan had. Nakamura ging meteen achter zijn laptop zitten en begon te snelschaken.

Mooi is de lof voor de Engelsman Mark Crowther, die op 17 september 1994 ‘The week in chess’ lanceerde. ,,Hij is een van de onbezongen helden van de schaakwereld, die meer krediet verdient dan hij krijgt’’, vindt de auteur. TWIC is een platform met partijuitslagen en tussen- en eindstanden van ontelbare kampioenschappen en toernooien en heeft een database met inmiddels meer dan 3,5 miljoen partijen.

Grote getallen gaan ook hand in hand met Chess.com. Na een voorbereiding van zo’n anderhalf jaar (de domeinnaam werd op 21 december 2005 op een veiling gekocht) had de lancering plaats op 18 mei 2007. De verjaardag van schrijver dezes, maar dat zal wel toeval zijn. Binnen twee maanden had Chess.com tienduizend leden, eind oktober vijftigduizend. Over verjaardagen geschreven: op 18 mei 2009 gebruikten 600.000 schaakliefhebbers de website en nog eens 400.000 de Facebook-app. Het bedrijf had toen tien fulltimers en verschillende parttimers in dienst.

De schaakjournalist als schaakspeler. Peter Doggers buigt zich over het eindspel van afgelopen zaterdag in de bondswedstrijd van Caïssa-Eenhoorn in Schagen.

Peter Doggers zelf speelt een rol in de schaakrevolutie van na de millenniumwisseling. Hij begon in 2006 met een eigen weblog (‘doggers-schaak.nl’), maar een paar maanden later bezocht hij het open NK lightning chess in Apeldoorn met het idee om de spectaculaire taferelen, die aan het tweeminutenschaak verbonden zijn, met zijn camera te filmen. De beelden plaatste hij op zijn site en er kwamen lovende reacties binnen: ,,Dit is geweldig! Je zou dit vaker moeten doen.’’ Nog voordat de term was bedacht, was Peter schaakvlogger.

Hij filmde de wereldtop op de Schaakolympiade in Turijn en een belangrijk openingsnieuwtje in de partij Judit Polgár – Shakhriyar Mamedyarov, oktober 2006 in Hoogeveen. Tijdens het Corus-toernooi van 2007 in Wijk aan Zee zette hij een camera op een statief om de analyses van de grootmeesters op een demonstratiebord te volgen. Het aantal bezoekers van de toernooiwebsite steeg meteen van duizend naar vijftienduizend. De oud-Hoornaar was toen al met ‘chessvibes.com’ begonnen, een Engelstalige website. Het filmen van topschaak bleek dermate succesvol dat hij door toernooi-organisatoren werd gevraagd om live beelden te maken van hun evenement, gelardeerd met interviews met topspelers. Door nieuwe ideeën groeide zijn medewerkersstaf. Teamgenoot Arne Moll schreef over boeken en had columns, Yochanan Afek voorzag ‘chessvibes.com’ van eindspelstudies, José Diaz tekende cartoons. Het initiatief kreeg internationale belangstelling. Eind 2012 zocht Chess.com de samenwerking met Peter en in het najaar van 2013 trad hij in dienst bij het bedrijf. De Amerikaanse website trok in 2023 tweehonderd miljoen bezoekers. De schaaksport mag in Nederland een bescheiden rol spelen, internationaal is dat zeker niet het geval.

‘De schaakrevolutie’ is een leesboek met een historisch/maatschappelijke waarde en de afwisseling met verhaaltjes en eigen ervaringen maakt het boek krachtig. Ook voor niet-schakers blijft het ruim vierhonderd pagina’s lang interessant. De bronvermelding is twintig pagina’s lang. Peter heeft boeken gelezen, wetenschappelijke publicaties, artikelen in tijdschriften en kranten alsmede online artikelen en podcasts, video’s en documentaires gebruikt voor zijn eigen onderzoek en is daarmee heel grondig te werk gegaan. Het zal mij niet verbazen als ‘De schaakrevolutie’ als bron zal worden vermeld in toekomstige boeken.

Het boek is verkrijgbaar bij de boekhandel en te bestellen via de website ‘www.spectrumboeken.nl’. Google ‘schaakrevolutie’ en het kan via meerdere kanalen worden gekocht.